Хуымгæнæны мæй\Хумидайæн

ХУМИДÆЙÆН(6 )

Хумидайæн берæ рауæнти бæрæг кодтонцæ «хори» къæлиндарæй. Хор гъæубæстæбæл «хумидайæн» хъабагъæбæл æфтуйун ку райдайидæ, уæд афонæ уидæ хумæ кæнунмæ. Зæнхæ дæр уæдмæ уалдзигон хори тунтæй исгъар уидæ, кæрдæг дæр æргом искæлидæ. Нихаси лæгтæ бадзибанди кæниуонцæ æма, хуарз «къах» кæмæн уидæ, уомæн барæ раттиуонцæ фиццаг ауæдзæ ракæнунмæ. Хестæрти унафæмæ гæсгæ, фæккæсун ци хæдзарæмæ гъæуидæ, уой хумæ дæр фиццагти хæццæ бахумæ кæниуонцæ, цæмæй, иннетæмæ кæсгæй, мА тухстайуонцæ æма сæ уалдзигон куститæ афонæбæл бакодтайуонцæ æма сæ уалдзигон куститæ афонæбæл бакодтайуонцæ. Алли хæдзарæ дæр, æ хуми готон рауадзуни размæ, æртæ къерей исковидæ.

Наибольшее количество песен, связанных с этим праздником, было у дигорцев. «Хумидайæн» (букв., «День первой борозды»), «Хуари зар» («Песня о зерне»), «Дæлæ будури нæ готæнттæ» («Вон в поле наши плуги»), «Хуарел-дари зар» («Песня о Хуарелдаре»), «Хуарелдари фурт Борхуаралий», «Йеци мæлгъæ» («Птица изобилия») и др. Особой торжественностью отличался праздник первой борозды. Для его проведения из дней недели выбирали вторник, день св. Георгия, с надеждой, что он благословит начало весенних работ. Определив день специального вы­хода на пашню, осетины всем селом производили выборы пахаря, т.е. чело­века, который проведет первую борозду. Обычно такого человека выбирали всем селом. Таким лицом мог быть человек, который пользовался большим уважением, отличался порядочностью, добрым сердцем, чтобы с его легкой руки вырос богатый урожай. «Осетины, — писал Б. Гатиев, — всякий раз, когда наступало время тех или иных полевых работ, прежде всего решали, кто из счастливейших людей берется выходить на пашню. И только после того, как счастливый человек проведет первую борозду и тем положит счастливое на­чало распашке полей, осетин решается приступить к пахоте».8 Перед началом пахоты один из старших мужчин произносил традицион­ное молитвенное слово, где он просил всех патронов земледелия и плодородия полей способствовать крестьянам в получении богатого урожая. После этого пахаря и волов осыпали зерном, обильно обливали их бузой или пивом, а затем приступали к вспашке. Праздник первой борозды проходил весело: все пели, танцевали, прово­дили различные соревнования и игры. Апофеозом праздника было исполнение песни «Хуми дайæни зар» («Песня о начале пахоты»). Песня по своему характеру оптимистическая. В ней выражается уверен­ность земледельцев в том, что все аграрные божества помогут им получить богатый урожай.

КЪУТУГÆНÆН (9)

Ацы бæрæгбон нæ рæстæджы бирæтæ нал кæнынц, фæлæ раздæр адæм хорз кæй зыдтой æмæ æхсызгонæй кæй кодтой, уыцы бæрæгбæттæй уыд иу (кæс Къутугæнæн). Къутугæнæн у хоры, зæххы куысты бæрæгбон. Hæ алы фæзылд дæр дзуры, адæм зæххимæ, æрдзимæ, азы афонтимæ фидар баст кæй сты, ууыл. Кæмæн куыд йæ фадат уыд, афтæ-иу скодта бæрæгбоны фынг. Адæм кæрæдзимæ цыдысты арфæтæм. Куывтой, сæ къутутæ æдзухдæр хорæй се дзаг куыд уой, цæмæй ацы аз ивгъуыд азæй бæркадджындæр уа, чындзæхсæвтæ æмæ куывдтæ куыд кæной. Сылгоймæгтæ-иу хыссæйæ сарæзтой рæсугъд къутуты хуызæттæ æмæ-иу сæ сфыхтой, алчидæр архайдта, уæдæ мæ къутутæ рæсугъддæр уой, адæмы зæрдæмæ тынгдæр фæцæуой. Къутугæнæн æрмæст хистæрты бæрæгбон нæ уыд, афтæ зæгъæн дæр ис, æмæ фыццаджыд;ер уыди æрыгон лæппуты бæрæгбон. Уыцы бонмæ-иу сын сæ хистæртæ фаттæ æмæ æрдынтæ сарæзтой, æмæ-иу лæппутæ ерысы бацыдысты, уæдæ мысан хуыздæр чи акъуырдзæн, кæй фат ыл тагъддæр сæмбæлдзæн. Нысантæ та сын уыдысты, сылгоймæгтæ хыссæйæ цы къутутæ кодтой, уыдон. Фылдæр къутутæ чи рамбылдтаид, уый уыд амондджын, уымæн æмæ уый амыдтæ сæ къутутæ уыдзысты хорæй седзаг, бæркадджын.

Сейчас праздник почти забыт, но наши предки очень любили и почитали его. Кутуганан – праздник хлеба, земледельческих работ, свидетельство неразрывной связи людей с землей, природой. К празднику накрывались столы, пеклись традиционные три уалибаха. Люди ходили друг к другу с поздравлениями, возносили молитвы, просили у Всевышнего, чтобы закрома всегда были полны хлеба, чтобы год будущий был богаче года предыдущего, чтобы из собранного урожая справлялись свадьбы и кувды. Женщины выпекали из теста фигурные булочки в виде конусообразных сопеток – «къуту», соревнуясь, чьё «произведение» будет лучше. Кутуганан был праздником не только людей старшего поколения, но и юношей, которые соревновались в стрельбе из лука по мишени. Мишенями служили «кутута» из теста, достававшиеся победителю. Выиграть в этих соревнованиях было большой удачей: считалось, что год для счастливчика будет очень удачным, закрома его всегда будут полны зерна.

КУАДЗÆН  (16)

Куадзæн у уалдзыгон, æхсызгондзинады бæрæгбон. 325 азæй фæстæмæ Куадзæн æрцæуы, мæй йæ цалхыдзаг куы свæййы, уый фæстæ хуыцаубонмæ, апрелы дыккаг – æртыккаг къуырийы хуыцаубонмæ. Куадзæн куыд равзæрд, уый бæраг у дзырд комуадзæнæй, ома адæм сæ ком суадзынц, мархо нал фæдарынц. Адæм Куадзæнмæ сæхи цæттæ кæнын райдайынц рагацау; хæдзары æфсин кæнæ æфсинтæ сцæттæ кæнынц уæлибæхтæ, нозт, хæрд, бæгæны. Бæрæгбоны фынгыл сæрмагонд бынат ахсынц ахуырст æйчытæ, цæхджын дæр сæ кæнынц. Сыхæгтæ, хæстæджытæ кæрæдзимæ арфæтæм фæцæуынц, Чырысти райгас, зæгъгæ. Арфæгæнæгмæ айк авæрынц. Ныртæккæ бирæ адæм ком нал дарынц, фæлæ раздæрты адæймаг айк райста æмæ дзы скомдзаг кодта, уæд уый амыдта æмæ йæ ком суагътæ Арфæтæ кæнынмæ фыццагдæр цыдысты ног мæрдджынтæм, загътой-иу сын ныфсæвæрæн, зæрдæдарæн ныхæстæ. Бинонтæ-иу фындæы уæлхъус куы ‘рбадтысты, уæд-иу хæдзары хистæр скуывтæ Хуыцаумæ, ссардта-иу Барастыры ном. Уый у Мæрдты бæстæйы хицау, æмæ йын цы нывонд скодтой, уый йын барст уæд, батабу кæнæд Хуыцауæй, цæмæй хорз бынæттæ саккаг кæна зæронд мæрдтæн, стæй рæхджы æцæг дунемæ чи ацæуа, уыдонæн рæр.   Куадзæны бон-иу хъæубæстæн чыд стыр бæрæгбон, сарæзтой-иу иумæйаг куывд. Зарыдысты, кафыдысты, алырдыгæй хъуыст хъæлдзæг ныхас, фæндырдзагъд. Уæлдай хъæлдзæгдæр уыдысты сывæллæттæ. Куадзæнмæ-иу сын бахуыдтой ног дзаумæттæ. Сывæллæттæ хæдзæрттыл зылдысты æмæ сын алкæмдæр лæвæрдтой æйчытæ.

Куадзæн – пасха, один из наиболее любимых осетинами праздников, приходится на второе-третье воскресенье апреля, на первое воскресенье после полнолуния. Термин Куадзæн – трансформированное «комуадзан» (букв. «отпускание рта», т.е. конец поста.) К Пасхе готовятся заранее: варят пиво, мясо, готовят пироги. Почетное место на столе занимают яйца: их красят в разные цвета, отваривают, солят. Соседи и родственники одаривают ими друг друга. В наше время редко кто соблюдает пост, но в старину съесть яйцо на Пасху означало конец поста. Поскольку Пасха у осетин является еще и праздником поминального характера, то в первую очередь шли в семьи, которые в течение года потеряли кого-то из близких, чтобы поддержать, обнадежить их. Когда семья собиралась за пасхальным столом, глава семьи возносил молитву Богу, глава семьи вспоминал и Барастыра – властителя страны мертвых. На Пасху устраивали общесельский кувд. Люди веселились, пели, устраивали танцы. Особенно радовались дети, которым обязательно шили какую-либо обновку. Они ходили по домам, и все давали им яйца, сладости.

Тхост  (Куртаты ком) (17)

Вера для осетина вплетена во все аспекты бытия и отражается во всех актах его жизнедеятельности, она растворена в сознании нашего народа. Один из первых исследователей осетин В.Ф. Миллер говорит: «Имя Хуцау беспрестанно в устах осетина: оно слышится в большинстве пожеланий, которыми так щедро снабжен этикет повседневной жизни…» Одним из проявлений духовной культуры осетин предстают святилища – дзуары. Осетия буквально усыпана святилищами, дзуары и куывандоны для нас не просто материальные символы нашего вероисповедания, они предметные выразители духовного своеобразия, определяющего нас как осетин, носителей определенного типа религиозности и цивилизационного выбора.
Среди многочисленных дзуар(ов)-покровителей осетины также выделяют Тыхост, говоря о содержании его функций Айларты И. отмечает: «Бахъуыды заман кувæг-кусæг лæгæн тых-хъару йæ уæнгты цы зæд уагъта, уый хуыдтой Тыхост. Тыхост фæдисты заман æххуысмæ цыди йæ кувæг адæммæ, хæстон æмæ куысты хъаруимæ лæгдзинады ныфс уагъта сæ зæрдæты». О Тыхосте у нас сохранились представления, передаваемые в устных рассказах из поколения в поколение, их смысл и значение раскрываются в обрядовой практике и в поучительных притчах. «Тыхост у ирон адæмы рагондæр бæрæгбæттæй иу. Кодтой йæ хуымгæнæны мæй, Куадзæны размæ хуыцаубоны æнæхъæн хъæубæстæй. Тыхостмæ адæм куывтой, зын, æвзæр, тыхст уавæры-иу куы бахаудысты, уæд. Kæд ма сын исчи баххуыс кæна, уæд æрмæстдæр Тыхост, уымæй ма-иу сæ уыди ныфс. …Хæссы тæвд рæстæг, быдыртæ бахус сты, бæстæ судзы, сæфынц хортæ. Адæм цъысымы бахаудысты, сæ фæстаг ныфс ма Тыхост у. Æмæ йæм кувынц, цæмæй фæлмæн къæвда рауадза: сæфынц адæмæй, фосæй, сæрвæтæй, уыгæрдæнæй. Æмæ-иу къæвда рацыд, фæлмæн къæвда.. Искæйы тагъд æххуыс бахъуыд, уæд-иу ныхъхъæр кодта «Фæдис, Тыхост, дæ сæр мæ бахъуыд!» Æмæ, дам-иу, Тыхост барæджы хуызы йæ цуры февзæрд».
«Иу лæппу, зæгъы, йæ фыстæ хызта. Бафæндыд æй Тыхосты фенын æмæ ныхъхъæр кодта:
– Фæдис, Тыхост! Дæ сæр мæ бахъуыд.
Тыхост йæ цуры фегуырд æмæ йæ фæрсы:
– Кæцæй дыл цæуы тых?
– Никæцæй. Дæ фенын мæ фæндыд æмæ дæм уымæн ныхъхъæр кодтон.
Уæд ын Тыхост загътæ:
– Æз хынджылæггаг нæ дæн. Цавддур фест. Мæнæн та гъе уый у мæ бон.
Æмæ, дам, лæппу цавддур фестад…».
Адæмон сфæлдыстады Тыхост у Уациллайы хорз æмбал. Æмæ-иу æм куывтой: «О Тыхост, зоныс нын нæ тыхст уавæр, бахус сты нæ зæххытæ, сæфæм æмæ дæ курæм, зæгъ Уациллайæн æмæ къæвда рауадза».
Один из дзуар(ов) посвященных Тыхост(у) находится в Куртатинском ущелье рядом с селением Цымти, над п. Фиагдон. Здесь Тхосты Дзуар был восстановлен всего несколько лет назад из руин, в данном состоянии он пребывал ряд десятилетий. Однако в этот период святилище не было забыто, здесь, как и сотни, а вероятно и тысячи лет назад проводился обряд инициация Цæуæгкаг, его назначение ввести в круг мужчин трехлетних мальчиков. Уже с этого возраста мальчикам прививались чувство ответственности, ценности характерные для мужчины осетина, наполняющие понятие Æгъдау.
Къарджиаты Бекыза писал «Цæуæггаг. Лæппуйыл æртæ Куадзæны куы ацæуы, уæд ын Куадзæны цыппæрæмы саразынц «цæуæггаг», ома, уæдæй фæстæмæ лæппуйæн ис цæуыны бар куывдмæ дæр æмæ хистмæ дæ дæр. Уыцы цæуæггаг алкæм нæ кодтой.Цæуæггаг скæнынц афтæ: лæппуйæн йæ къахæй йæ къухмæ цы хъæуы, уый ног балхæнынц æмæ йын скæнынц сæрак дзабыртæ, сæ хъустыл хæрдгæбыд æвæрд куыд уа, афтæ, ноджы сæрак зæнгæйттæ, мидæггаг хæлаф æмæ хæдон, куырæт, цухъа, рон минтъалæй арæзт, минтъал гыццыл хъама, хъусбос, сахаты бос, стæй ирон дамбацайы хуымпъыр, уæлдзарм худ, уæлейы йыл хæрдгæйæ лыстæг куыстæй нывæвæрдтытæ (уæлтаутæ). Хæдзары бинонтæ акæнынц кусарт, сцæттæ кæнынц нозт, хæринæгтæ, æрхонынц сыхбæсты. Лæппуйы фæсивæдимæ арвитынц Мадымайрæмы кувæндонмæ куывды. Уыцы ранмæ цæуæггаджы лæппутимæ æрæмбырд вæййы бирæ адæм. Цæуæггаджы лæппутæн саразынц хъæдын фæттæ æмæ сыл бакæнынц алыхуызон хæцъилтæ, гæнæк æмæ амал цас уа, уыйасæй глази хæцъилтæ. Йæхимæ кæмæн нæ уа, уый искæмæй дæр ракуры. Мадымайрæмы кувæндоны цур скувынц, цæуæггаджы лæппутæн сæ худтæ сисынц, сæ сæртæ сын зыгъар даст ныккæнынц фыццаг хатт. Куывд куы фæвæййынц, уæд сын сæхицæн ацаходын кæнынц. Адæм фæминас кæнынц, фæзарынц æмæ заргæ æрцæуынц хъæумæ. Цæуæггæгты бæрæгбон чи кæны хъæуы, уыдон хъуамæ иу ранмæ дæр æрæмбырд уой æмæ иумæ куывд скæной, æмæ бон-изæрмæ хъæлдзæгæй арвитой».
Уди ма дзы, æмæ ис, ахæм æгъдау, Тхосты дзуары цур ис ныхас хистæртæ иу леппуйы сбадын кодтой ныхасы семæ æмæ йæ фарстой — зæгъæм мæнæ ахæм цау æрцыди æмæ куыд бакæнæм, зæгъ дæ хъуды. Æртæ азы цыд лæппутæн нæ фыдæлтæ лæджы кад кодтой æмæ сæ ахур кодтой лæг уæвын. Ныр дæр нæ дуджы махæй нæ ’сты рох нæ фыдæлты рæссугъд æгъдæуттæ, æмæ куыд раздæр, афтæ ныр дæр, Тхосты дзуары куывды вæййы Цæуæггаг.

Хуыцауы дзуары бæрæгбон (Куртаты ком) (17)

Хуыцауы дзуары бæрæгбон тынгдæр кæнынц Куырттаты комы цæрджытæ. Æрæмбырд вæййынц æнæхъæн комы лæгтæ, стæй иннæ кæмттæй дæр. Вæййы дзы галтæ æргæвст, бæгæны æхсыст. Уыцы галтæ æмæ бæгæны вæййынц иу-цалдæр хъæуы хардзæй, тынгдæр та Лæцы хардзæй. Фæлæ, адæмæй куывды чи фæцæуы, уыдонæй алчи дæр æрхæссы кувинæгтæ, цы йæ бон уа, уый. Ацæргæ адæм минас фæкæнынц.

Кæстæр фæсивæд саразынц дзуары цур стыр лæгъзы хъазт. Дыууæрдыгае й кæроны дзы фæндырдзæгъдджытæ фæцæгъдынц фæндырæй. Хъазты æгъдаумæ чи фæкæсы, уыдон фæархайынц, цæмæй исты хъæлæба ма æрцæуа. Лæппутæй бирæтæ сбадынц сæ саргъы бæхтыл æмæ ракурынц фæндаг, цæмæй сын радтой бæхтыл схъазыны бар. Куы сын раттынц бар, уæд радыгай райдайынц бæхтыл хъазын, æмæ алчи дæр йæ уд бахъары хуыздæр схъазыныл, цæмæй адæм зæгъой: уыцы бон, Хуыцауы дзуары бон хуыздæр схъазыдис уыцы лæппу, уыцы бæхыл. Хуыздæр чи схъазы, уымæн дынджыр бæгæныйы къус рахæссынц æмæ йын арфæтæ фæкæнынц. Хъазты та фæстæмæ райдайынц ка фын, симын. Суанг изæрмæ фæкафынц.
Хуыцауы дзуармæ йæ хæдзарæй куывды чъиритæ æмæ нозт чи æрхаста, уыдон хъуамæ дзуарæй фæстæмæ ахæссой фæдзæхсæн, нозтæй дæр æмæ чъиритæй дæр.
Хуыцауы дзуары найфатмæ (дзуары бæстыхаймæ) æд хъама, æд дамбаца нæ цыдысты, стæй сæ дзуары лæгтæ уадзгæ дæр нæ бакодтаиккой. йæ бынты-иу чи фæцæйцыдис, уый дæр-иу йæ худ систа, афтæмæй цыдис, бæхæй дæр-иу рахызт

Касуты дзуары бæрæгбон\ Касуттæ (25 Куртаты ком, 29 Дыгуры)

Куадзæнæй дыууæ къуырийы фæстæ вæййы Касуты бон, хонынц ма йæ Донмæцæуæн бон дæр (кæс Касутæ). Бæрæгбон хъæубæстæ арæзтой иумæ, хъæугуывд-иу скодтой. Изæрмæ-иу фæбадтысты, фæкуывтой, фæзарыдысты, фæкафыдысты. Фидæн аз фысым чи уыдзæн, уый-иу равзæрстой æмæ-иу ын йæ хæдзармæ æртæ чъирийы, сгуы æмæ нозт арвыстой. Уымæй уæлдай алы хæдзары дæр кодтой æртæ чъирийы. Скодтой-иу алыхуызон кастæ, æмæ-иу сæ сылгоймæгтæ кувинæгтимæ ахастой хуымтæм, доныбылмæ. Уыцы бон æрыгон сылгоймæгтæ æмæ чызджытæ ног чындзы хуыдтой донмæ. Сылгоймæгты хистæр-иу чындзы бафæдзæхста Хуыцау æмæ йе сконд зæдтыл, куырдта-иу ын бирæ цот – авд лæппуйы авдæны куыд ауза, батабу-иу кодта Доны чызджытæм, адæмы фыдбылызæй куыд хизой, дæттæ куыд нæ ивылой, ног чындзы сæ хорзæх куыд уа. Нæлгоймæгтæй ног чындз æмæ иннæ сылгоймæгтимæ доны былмæ цыд къухылхæцæг, æмдзуарджын æмæ хызисæг. Чындз-иу доны былæй сæ хæдзармæ дон схаста. Йемæ чи ацыд, уыдонæн-иу хæдзары хистæр сылгоймаг фæарфæтæ кодтæ «Доны чызджыты хорзæх уæ уæд, Донбеттыры фæдзæхст ут, цардæй бафсæдут, донарæхæн уæ цард уæд…» Касутæ кæнæ Донмæцæуæн бон мах рæстæджы фыццаджы хуызæн нал кæнынц, рох кæнын райдыдта, фæлæ ма йын кæм кувынц, ахæм хъæутæ æмæ мыггæгтæ ис.

Касутæ – день шествия к воде – отмечали через две недели после Пасхи, устраивая общесельский кувд (см. Касутæ). Пиршество длилось до вечера. Люди возносили Богу молитвы, веселились, пели, танцевали. В конце застолья выбирали Фысыма – человека, ответственного за проведение следующего праздника, и посылали ему домой Кувæггаг. Помимо этого в каждом доме делали традиционные три уæлибæха, варили кашу и несли все это в поле, к реке. В этот день девушки и молодые женщины водили молодых невесток к реке. Старшая из сопровождающих женщин возносила молитву, обращенную к Богу, просила, чтобы молодая была обильна чревом и чтобы род, в который она пришла, множился. Молились русалкам, чтобы они оберегали людей от бед и наводнений, чтобы не обделили молодую своей благодатью. Из мужского населения женщин сопровождали только шафер и дружка. Молодая невестка должна была принести в дом воды. Хозяйка дома (афсин) благодарила сопровождающих её: «Да будет вам благодать русалок, да покровительствует вам Донбеттыр и да будет ваша жизнь так же привольна, как воды, текущие к морю». Праздник Касута в наше время почти забыт, хотя есть еще единичные села, отдельные фамилии, которые отмечают его.